Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) phát triển thần tốc, cuộc đối đầu giữa quyền lợi của các nhà sáng tạo nội dung và các tập đoàn công nghệ đang trở thành điểm nóng toàn cầu. Tâm điểm của mâu thuẫn này xoay quanh vấn đề bản quyền – một nền tảng pháp lý chưa kịp tiến hóa để bắt kịp với tốc độ phát triển của công nghệ tạo sinh (generative AI).

Từ bản quyền truyền thống đến tranh chấp AI

Bản quyền từ lâu được công nhận là công cụ pháp lý bảo vệ thành quả sáng tạo – không chỉ vì lý do đạo đức, mà còn vì giá trị kinh tế mà sáng tạo mang lại. Tuy nhiên, khi các mô hình AI được huấn luyện dựa trên dữ liệu thu thập từ Internet – phần lớn là các tác phẩm có bản quyền – thì câu hỏi đặt ra là: quyền lợi của tác giả nằm ở đâu?

Báo cáo mới đây của Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ (“Copyright and AI – Part 3: Generative AI Training”) đã trực tiếp thách thức lập luận “sử dụng hợp lý” (fair use) mà nhiều công ty công nghệ lớn như OpenAI, Meta đang viện dẫn. Việc báo cáo này được công bố chỉ một ngày trước khi Tổng thống Donald Trump sa thải Giám đốc Văn phòng Bản quyền khiến dư luận đặt nhiều nghi vấn về áp lực chính trị xoay quanh vấn đề này.

Tại Anh, bản quyền đang trở thành chủ đề tranh luận gay gắt giữa các nhánh quyền lực. Nam tước Beeban Kidron – một trong những tiếng nói mạnh mẽ nhất bảo vệ giới sáng tạo – đã chỉ trích thẳng thắn: “Chính phủ đang trao đi quyền sở hữu trí tuệ với lời hứa tăng trưởng kinh tế, nhưng không thể chứng minh ai sẽ hưởng lợi và ở mức độ nào”.

Câu hỏi đặt ra không chỉ là đạo lý, mà còn là kinh tế: theo số liệu năm 2022, ngành công nghiệp sáng tạo tại Anh đóng góp tới 126 tỷ bảng cho GDP và tạo ra hơn 2,4 triệu việc làm – tương đương 5% nền kinh tế. Liệu ngành AI có thể đạt được đóng góp tương tự, và nếu có, với cái giá nào?

Trọng tâm của tranh chấp không phải chỉ là chi phí, mà là quyền được biết. Các nhà sáng tạo có quyền được biết khi tác phẩm của họ được dùng để huấn luyện AI, và được sử dụng với mục đích gì. Tuy nhiên, sự thiếu minh bạch – cố tình hoặc do giới hạn kỹ thuật – đang đẩy họ vào thế yếu hoàn toàn.

Không phải vô cớ mà nhiều người cảm thấy bất an trước một ngành công nghệ hoạt động theo triết lý “move fast and break things”. Trong khi AI mang đến nhiều cơ hội, nó cũng phá vỡ những chuẩn mực xã hội căn bản – từ quyền riêng tư đến sức khỏe tâm thần, từ thông tin giả đến lạm dụng hình ảnh cá nhân.

Thế kỷ 19, Hoa Kỳ từng từ chối công nhận bản quyền quốc tế, tạo ra một thị trường xuất bản khổng lồ nhờ… đạo văn hợp pháp. Nhà văn Anthony Trollope từng giận dữ: “Người ta công khai thừa nhận rằng họ thích chiếm đoạt tài sản người khác, và sẽ tiếp tục làm vậy khi pháp luật cho phép”. Ngày nay, những “con leviathan” không còn là nhà xuất bản, mà là các nền tảng công nghệ toàn cầu.

Tương lai của sáng tạo và công nghệ không nhất thiết là hai đường thẳng song song hoặc đối đầu. Nhưng như bà Kidron đã cảnh báo: “Một mối quan hệ tích cực không thể được xây dựng trên nền tảng của sự cưỡng ép và bất bình đẳng.”

Việc xác lập ranh giới giữa đổi mới công nghệ và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ là điều kiện tiên quyết để duy trì một hệ sinh thái bền vững. Không có sáng tạo, AI cũng không thể phát triển. Nhưng nếu sáng tạo bị bóc lột, thì AI sẽ chỉ là chiếc bóng của sự thông minh – không phải là tương lai thực sự của nhân loại.

Theo Martin Woft (msn.com)